Şairi Kendi Çağında Anlamak ve Nasihat Şairi Sümmâni

Şairi şiirinden anlamak için yaşadığı çağı, yetiştiği çevreyi, dini anlayışını, büyüdüğü aileyi, benliğini ve tarihini anlamak gerekiyor.

Şiir, hem resimden, müzikten; hem de, yontudan, arabesk sanattan, felsefeden ve çözümsel düşünceden yararlanır ve ne kadar mutlu ve ustaca düzenlenmiş olursa olsun, çeşitli sanatlardan alınmış bir inceliğin belirgin işaretleriyle birlikte sergiler kendini.

Divan edebiyatı şiiri ve sebk-i hindi dahil Türk şiiri büyük oranda bu ilkeler içerisinde hayat bulmuş, Baki, Nefi’i, Nedim, Fuzuli ve binlerce şair süslü söz dahilinde yazmışlardır.

19.Yüzyıla gelindiğinde devlet yavaş yavaş kudretini kaybederken, şiir sarayın uzağına düşmüş,  değişik mahfillerde söylenmeye başlamıştı. Encümen-i Şuara bunlardan birisiydi mesela.

19. yy Türk edebiyatı, Divan edebiyatı, Halk edebiyatı ve Batı etkisinde gelişen Türk edebiyatı olmak üzere üç alanda gelişme göstermiştir.

Sümmâni şiirini geleneğin güçlü etkisi altında, halkın hikmet ve feraset ile sosyal hayatın içerisinde olduğu; hem 19 hem de 20.yüzyılın getirdiği hareketliliklerin olumlu olumsuz etkileri altında kurmuş bir şairdir. Osmanlı coğrafyasının son temsilcisi olan âşıklardan biridir.

Bir köy imamı ile olan tartışma da sazı eline almadan söylediği musammat beslendiği kaynaklardan birinin de divan edebiyatı olduğunu gösteriyor.

Zeminde kur gönül tahtı gözetme burcu sarayı

Kaçıncı bâbda âlimsin bilirsin ilmi imlayı

Ne kafeste mahpus etmiş ârifler dâr-ı dünyâyı

Hemen bir sen mi bilirsin hocam şeriatı garrâyı

Bizi halk eyleyen Hallak bilir âlâyı ednâyı

Sümmâni’nin dahil olduğu Halk Edebiyatı alanında ise şiir neredeyse Orta Asya’dan gelen damar olarak kendine has sesi ve özgünlüğü ile ayakta dururken yaşadıkları çağın toplumsal çalkalanmalarına da duyarsız kalmamışlardır.

Tortum’da yaşanan deprem için Sümmâni’nin yazdığı Deprem Destanı buna en güzel örnektir.

Kaza-i Tortum’da oldu vukuat

Gören gözler düştü ah u figana

Bin üç yüz dokuzda ettik rivayet

Bunu destan edip saldık her yana

Bu gama müşterek ölüler sağlar

Görenler ah edüp yürekten ağlar

Sarsıldı dereler söküldü bağlar

Her taraf boğuldu toza dumana

Budur son alamet bozuldu devran

Biçare Sümmâni eylesin figan

Tahammül yokkaza buna bir destan

Bir eser bıraka cümle cihana    

Sümmâni ile aynı çağda şiir söyleyen Dertli, Seyrâni, Erzurumlu Emrah, Ruhsati, Bayburtlu Zihni Divan edebiyatından konu, biçim, ölçü, dil ve mazmunlar yönünden de etkilenmişlerdir.

Sümmâni divan edebiyatının nazım biçimleri olan musammat, müstezad ve murabba şiirler yazmışsa da başarılı olmadığı edebiyat araştırmacıları ve Sümmâni üzerine çalışmalar yapanlar tarafından da kabul edilmektedir.

Bir tatyan ustası olan Sümmâni halkın istediği şekilde şiir söylediği için bu türlerde, daha doğrusu divan edebiyatında başarılı olamamıştır diye düşünmek yanlış olmasa gerek.

19.yüzyılda Erzurum, Kars, Tokat gibi illerde âşıklık geleneği oldukça güçlüdür ve bir anlamda halkın ilgisi bu âşıklar üzerindedir.  Türk Edebiyatı alanında çalışanların bir çoğunun ilgisini çekmemiş olsa da bu yüzyılda Erbabî, Ümmânî, Zuhûrî, Zûlalî ve Aşık Şenlik hem birbirlerinden etkilenmiş hem de kalıcı şiirler söylemişlerdir.

Elbette bunların arasında Sümmâni şiiri ile ayrı bir yere sahiptir. Aşık Şenlik, tosun tüccarı olarak kendisi ile atışmaya geldiğini öğrendiği Sümmâni için söylediği;  “Gelen tosun tüccarı değildir, söz tüccarıdır.” sözü onun şiirini anlamak için büyük anlam taşımaktadır.

Birçok araştırmacının da vurguladığı gibi Sümmâni bir “nasihat ve öğüt şairdir.” Yaşadığı toplumda gördüğü, rahatsız olduğu olumsuzlukları şiirleri ile dile getirerek uyarıcılık görevini yerine getirmiştir.

Koşma, divan, destân türlerinde eserler veren Sümmâni, bu şiirlerinde sık sık; atasözleri, deyimler kullanmış ve halka mesajını bu yolla iletmiştir. Onun söyleyiş tarzı ve üslubu Sümmâni Ağzı olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Şairleri yaşadıkları toplum ile birlikte değerlendirirken onların ruh dünyasında olup bitenlerde şiirin kuruluşunda bir başka etken olarak yer alır. Sümmâni ismi anıldığında belki de hiç yaşamamış olan Gülperi karşımıza çıkıyor. Aşıklık geleneğinin bade aşamasında hayatını ve şiirini baştan sona etkileyecek olan Gülperi,  şairin özellikle lirik koşmalarında ve ayrılık, hasret, aşk temalarını seslendirdiği şiirlerinde ya doğrudan ya da imgelerle karşımıza çıkıyor.

Şu örnekler bakıldığında ne demek isteğimiz daha iyi anlaşılacaktır;

Güzel sevmek âşıkane âr değil

Öyle bir güzel ki onda hâr değil

Güzel güzel ama sana yâr değil

Aşka cilâ verir gör geç eyleşme

Ya da;

Sen şâh-ı mahbûbsun ezel ezeli

Hasret-i âhımdan olmuşum deli

Sevdiceğim sana meyil vereli

Düşürdün âh ile vâh bizim yere

Sümmâni’nin Gülperi aşkı/arayışı insanın iç göğündeki bulutlar gibi yığılmış onulmaz melankoli değildir. Sarıp sarmalayan, söyleyeceğini hissettirerek söyleyen bir tarzı vardır.

Sabâvetten beri gamlı, kederli olmasına rağmen söylediklerine sahip çıkar ve tasavvuftan aldığı cilve ile şöyle der;

Sümmâni fikrinde figân benimdir

İrade kulundan ihsân senindir

Kime ne yapayım isyân benimdir

Bend eylemiş havf u recâlar bizi

Şiiri şiir yapan yeni buluşlardır. Var etme, buluşların yeşerdiği yerdedir ancak.

Her sanatın kendine göre buluşları olduğu gibi bunların hepsine kaynaklık eden şiirde de yeni buluş o şiiri ölümsüz kılar.  Yeni bir mazmun bir buluştur belki. Yerine oturmuş bir renk, bir eser çapında yepyeni bir orantıdır.

Fakat gerçek buluşlar, düşüncelerin ya da duyguların tutuşmasından doğar. Sümmâni’nin şiirlerinde duyguların tutuşması halkla iç içe şiir söylenmesinden kaynaklı olarak zaman zaman sekteye uğramışsa da artık herkesin ezbere bildiği, bestelenmiş ve birçok sanatçının seslendirdiği şu şiire bakalım şimdi;

Ervah-ı ezelde levh-i kalemde,
Bu benim bahtımı kara yazmışlar.
Bilirim güldürmez devr-i âlemde,
Bir günümü yüz bin zâra yazmışlar.

Gönül gülşeninde har oldu deyû,
Hasretlik cismimde var oldu deyû,
Sevdiğim, sevdiğin pîr oldu deyû,
Erbab-ı garezler yâre yazmışlar.

Dünyayı sevenler velî değildir,
Canı terk edenler deli değildir,
İnsanoğlu gamdan hâli değildir,
Her birini bir efkâra yazmışlar.

Nedir bu sevdanın nihayetinde,
Yâdlar gezer yârin vilayetinde,
Herkes diyârında muhabbetinde,
Bilmem bizi ne civara yazmışlar.

Arif bilir aşk ehlinin hâlini,
Kaldırır gönlünden kîyl-ü kâlini,
Herkes dosta yazmış arz-ı hâlini,
Benimkini ürüzgâra yazmışlar.

Olaydı dünyada ikbâlim yaver,
El etse sevdiğim acep el ne der?
Bilmem tecelli mi, yoksa ki kader,
Beni bir vefasız yâre yazmışlar.

Yazanlar Leyla vü Mecnûn kitabın,
Sümmâni’yi bir kenara yazmışlar.

Bu şiirdeki kusursuz söyleyiş, kullanılan imgeler, buluşlar, ses ve işçilik Sümmâni’yi sadece bu şiir ile şair tahtına oturtmaya yeter.

Sümmâni bir halk deyimi içindeki kelimeleri bile o deyimdeki anlam dizisinde kaynaştırmıştır. O kelimelerden o deyimlerdekinden ayrı işlemler, ayrı güçler aranmaz. Çünkü yerli yerine oturmuşlardır. İşlemleri, güçleri, bir bakıma uyandıracakları çağrışımlar bellidir. Bu kelimelerin meydana getireceği şiirlerle, mısralarından meydana gelen şiirler arasında pek büyük bir ayrılık yoktur aslında. Çünkü ikisinde de şairin işi sadece kelimelerle değil, kelime bloklarıyla da oluyor.

Sümmâni’yi okumak, onun derinliğine vakıf olmak, yaşadıklarını, aldığı eğitimi, aşk anlayışını, hayata bakışını anlamak için bu şiir üzerinde çalışmalar yapılabilir.

Ervah-ı ezelde levh-i kalemde mısraı ile başlayan derinlik; hayatı, yaşananları, olup biteni sorgulayan bir felsefi duruş ile devam ediyor. Şair ne kadar olgunsa, onu var eden şuur ile ıstırap çeken insan arasındaki sınır o kadar kesindir. Onun dimağı ham maddesini teşkil eden duyguları olgunluğu derecesinde hazmeder ve onlara yepyeni bir şekil verir.

Ve/veya üzerinden hikmet arayışı ile Sümmâni’yi bir kenara yazmışlar diyerek kenara öyle bir şiir bırakıyor ki modern şiirin büyük temsilcilerinden bu şiiri okuyanları mutlaka şöyle bir silkelenmiş okumamışlarsa büyük bir kayıp yaşadıklarını bilmiyorlardır.    

Vefatının üzerinden 109 yıl geçtiği halde kendisinden bahsedilen, tartışmalara konu olan, hakkında tebliğler hazırlanan, şiirleri bestelenen bir isim olmak bile yazdıklarının kalıcı olduğunun göstergesidir.

Geleceğe doğru bir zincirin devam ettirilmesi için geçmişten uzatılan bu halkaların sağlam tutulması gerekiyor.

Abdulkadir Erkal’ın Aşık Sümmâni Divanı’nda aktardığı bilgiye göre;

Bir gün Narman’da Çıldırlı olduklarını söyleyen iki kardeşle karşılaşan Sümmâni onlara Aşık Şenlik’i sorar. Onlar da:

-Biz onun torunlarıyız, derler

Sümmâni

-Torunları olduğunuzu nerden bileyim? Şenlik’ten bir dörtlük söyleyin, o zaman torunları olduğunuza inanayım, der.

-Biz dedemizden bir mısra bile bilmiyoruz, ama torunlarıyız, deyince, Sümmâni eğilir ve ağlamaya başlar:

-Benim torunlarım da böyle mi olacak, diye dert yanar.